Verginin matrahı

1. Giriş

Verginin matrahı, vergilendirme süreçlerinin temel bir bileşeni olarak, vergi yükümlülüklerinin belirlenmesinde kritik bir rol oynamaktadır. Bu kavram, vergi kanunları tarafından tanımlanan ve bir vergi dönemi için ödenecek vergi miktarının hesaplanmasında kullanılan, mükellefin gerçekleştirdiği ekonomik aktivite veya elde edilen gelirin ölçütüdür. Vergi matrahının belirlenmesi, vergilendirme ilkesinin adil ve eşit bir şekilde uygulanmasını sağlamak için önemlidir. Dolayısıyla, bu süreç, hem mükelleflerin yükümlülüklerini adil bir şekilde yerine getirmelerini hem de devletin kaynak ihtiyaçlarını etkin bir şekilde karşılamasını temin etmektedir (Şenyüz, Yüce ve Gerçek, 2017)).

Verginin matrahı, geniş bir yelpazedeki gelir unsurlarını kapsar ve bu unsurlar; ücretler, kira gelirleri, sermaye kazançları ve işletme kazançları gibi çeşitli kategorilere ayrılmıştır. Her bir gelir türü, belirli düzenlemelere tabidir ve vergilendirme esasları, bu gelirlerin niteliğine göre farklılık göstermektedir. Örneğin, bir işletmenin vergilendirilmesi sırasında, işletmenin brüt kazancından yasal olarak tanınan giderler düşüldükten sonra elde edilen net kazanç, verginin matrahını oluşturur (Seyhan, 2020). Bu süreçte, giderlerin yasal düzenlemelere uygunluğunun denetimi, vergi matrahının doğru bir şekilde tespit edilmesi için zorunludur.

Ayrıca, vergi matrahının tespitinde, mükelleflerin karşılaştığı muafiyet ve istisnalar da büyük önem taşımaktadır. Bu tür düzenlemeler, genellikle sosyal politika hedefleri doğrultusunda belirlenir ve belli başlı gelir unsurlarını vergilendirme dışı bırakmayı amaçlar. Örnek olarak, öğrenim bursları gibi belirli gelirlerin vergi dışı bırakılması, sosyal destek mekanizmalarının bir parçası olarak değerlendirilebilir. Bu durum, vergi sistemlerinin sadece gelir toplama işlevi görmediğini, aynı zamanda sosyal adaleti teşvik edici yönleri olduğunu da göstermektedir (Seyhan, 2020).

Vergi matrahının hesaplanmasında uygulanan yöntemler, uluslararası standartlar ve karşılaştırmalı hukuk pratikleri açısından da incelenmektedir. Çeşitli ülkelerdeki vergi matrahı tespit yöntemleri, hem mükelleflerin karşılaştığı yükümlülükleri hem de devletin vergi gelirlerini optimize etme stratejilerini şekillendiren temel unsurlardır. Bu bağlamda, farklı ülkelerin vergi sistemlerini incelemek, etkin vergilendirme sistemlerinin tasarımı için önemli dersler sunmaktadır. Özellikle, çok uluslu şirketlerin gelirlerinin vergilendirilmesinde, transfer fiyatlandırma gibi karmaşık meseleler, vergi matrahının doğru bir şekilde belirlenmesini daha da zorlaştıran faktörler arasında yer almaktadır (Akdoğan, 2023).

Türkiye’de vergi matrahının tespiti, Gelir İdaresi Başkanlığı tarafından yürütülmekte ve sürekli olarak güncellenen mevzuat ile desteklenmektedir. Türkiye’nin vergilendirme pratiği, mükelleflerin haklarını koruyan ve vergi idaresinin şeffaflığını sağlayan yasal çerçevelerle donatılmıştır. Ancak, bu süreçte yaşanan bazı zorluklar, özellikle mükelleflerin matrah artırımı ve vergi incelemeleri sırasında karşılaştıkları adaletsizlik hissini de beraberinde getirmektedir (Şenyüz, Yüce ve Gerçek, 2017)).

Bu çalışmanın amacı, verginin matrahı kavramını, uygulama yöntemlerini ve bu süreçlerdeki adalet ve eşitlik ilkelerini detaylı bir şekilde incelemektir. Ayrıca, vergilendirme sürecinde karşılaşılan zorluklar ve bu zorlukların mükellefler ile devlet arasındaki ilişkiler üzerindeki etkileri ele alınacaktır. Çalışma, vergi matrahının adil ve etkin bir şekilde tespit edilmesi konusunda öneriler sunmayı ve mevcut sistemlerin iyileştirilmesi için yol gösterici olmayı hedeflemektedir.

Vergi matrahının doğru tespiti, adil bir vergilendirme sisteminin temel taşlarından biridir. Bu kavramın etkin bir şekilde yönetilmesi, mükelleflerin adalet duygusunu güçlendirirken, devletin de sosyal ve ekonomik hedeflerine ulaşmasında önemli bir rol oynamaktadır. Dolayısıyla, vergi matrahı üzerine yapılan bu tür çalışmalar, vergilendirme politikalarının geliştirilmesi ve uygulanması süreçlerinde vazgeçilmez bir kaynak olarak değerlendirilmelidir.

2. Vergi Teorisinde Matrah

Matrah Gelir İdaresi Başkanlığı Vergi Terimleri sözlüğünde “Bir kazancın vergi miktarını belirlemede temel olarak alınan, kazançtan giderler çıktıktan sonra geri kalan kısımdır.” Şeklinde tanımlanmaktadır.

Matrah ın bir kavram mı , hukuksal bir terim mi yoksa , gündelik dil kullanımı na ilişkin bir kelime mi olduğu çok zor soru olsa gerek. Günlük dilde ve özellikle de vergi hukukun da kullanageldiğimiz vergi matrahı , kullandığımız dilin yapısı ve gramer anlamında ki çalışmalar hariç, süregelen kelime olarak tanımlamakta fayda vardır. Her ne kadar vergi yazının da tanımlanmış olsa da , o yazında da tanımlanan bir kavram olmadığı da açıktır.

Matrah bu haliyle arapça kökenli kelimenin Türkçesi anlamında vergi yazının da da kullanıla gelmektedir. Çoğu sözlükler de bu şekilde tanımlamaktadır.

Sözlük anlamıyle ; Vergi borcunu hesaplamak için kullanılan, vergi yasalarına göre belirlenen vergiye tabi tutardır/değerdir.

Gelir İdaresi Başkanlığı , Vergi Terimleri Sözlüğü nde Matrah, Bir kazancın vergi miktarını belirlemede temel olarak alınan, kazançtan giderler çıktıktan sonra geri kalan kısımdır.

Vergi Hukukun da Vergi Matrahı terim olarak kullanılsa da, Gelir Vergisi Matrahı dediğimiz de , hukuka ilişkin bir kavram dan, daha doğrusu Terim den  bahsetmiş oluruz. Ve o hukuki terimin tanımını ararız. Yani örnek olarak Gelir Vergisi Matrahı dediğiz de , hukuksal bir terim anlıyoruz. Bunun gibi KDV matrahı, Kurumlar Vergisi Matrahı örneklerinde de olduğu gibi hukuksal bir terimden bahsedebiliriz.

Bu bağlamda denilebir ki Vergi Matrahı kelimesinden ziyade “…..Verginin Matrahı” ifadesi daha uygun bir kullanımdır. Yani terim manasıyla kullanırken bir vergi türünün matrahı ifadesi daha anlamlıdır. Örneğin “Konaklama Vergisinin Matrahı” ifadesi bir terimdir.

Vergilendirme sürecinde matrah kavramı, vergi hesaplamalarının temelini oluşturur. Matrah, vergi kanunları tarafından tanımlanır ve verginin ne üzerinden hesaplanacağını belirler. Vergi matrahı, vergilendirilecek ekonomik değerin miktarını ifade eder ve doğru bir şekilde tespit edilmesi, vergi sisteminin adil ve etkin işleyişi için kritiktir (Seyhan, 2020).

Vergi mükellefinin yaptığı işlemlerin ve elde ettiği gelirlerin değerlendirilmesi ile belirlenen matrah, vergi idaresi tarafından çeşitli yöntemlerle hesaplanabilir. Bu yöntemler arasında beyan usulü, idarece takdir usulü, götürü usul ve dış alametlerle matrah tayini bulunur. Beyan usulünde mükellefler, kendi gelir ve giderlerini beyan ederler ve bu sistem, modern vergi sistemlerinin temelini oluşturur (Öner, 2014).

Ancak, beyan usulünün bazı sakıncaları da mevcuttur. Mükelleflerin, özel bilgilerini vergi idaresi ile paylaşmak zorunda kalması, gizlilik sorunlarına yol açabilmektedir. Türk Vergi Sistemi de genel olarak beyan usulü üzerine kurulmuştur ve bu sistemde, mükelleflerin dürüstlüğü esastır. Eğer mükellef matrahı doğru beyan etmezse, vergi idaresi tarafından çeşitli yaptırımlar uygulanabilir. Matrahın eksik veya yanlış beyan edilmesi durumunda, idare tarafından ikmalen veya re’sen vergi tarhiyatı yapılabilir (VUK m. 29, 30/1).

Bazı durumlarda, vergi idaresi, matrahı mükellefin beyanına dayanmayarak kendisi belirlemek zorunda kalabilir. Örneğin, mükellefin yasal süreler içinde gerekli beyanlarda bulunmaması halinde, vergi idaresi matrahı idari yollarla tespit eder ve vergiyi tarh eder (VUK mükerrer m. 30).

Türk Vergi Sistemi’nde “gerçek matrah ilkesi” benimsenmiştir. Bu ilkeye göre, her vergilendirme olayında matrah, mükellefin gerçekleştirdiği ekonomik aktivitenin doğru bir değerlendirmesiyle hesaplanmalıdır. Ancak, pratikte, götürü usul gibi alternatif yöntemlerle matrahın belirlendiği durumlar da vardır. Götürü usulde, belli başlı durumlar için standart matrahlar belirlenerek uygulanabilir (Şenyüz, Yüce ve Gerçek, 2017)).

Katma Değer Vergisi Kanunu’nun getirdiği düzenlemelerle, mükelleflerin gerçek usulde vergilendirilmeleri esas alınmıştır; ancak Cumhurbaşkanı’nın belirlediği sektör ve meslek grupları için istisnalar söz konusu olabilmektedir. Ayrıca, gelir veya servetin belirli dış alametlere göre vergilendirilmesi, matrahın tespitinde kullanılan bir diğer yöntemdir (Kırbaş, 2006).

Matrahın belirlenmesindeki zorluklar, özellikle katma değer vergisinde önemli bir meseledir. Bu vergi türünde, matrahın hesaplanmasında, indirimler ve indirilebilir giderler gibi unsurların doğru tespit edilmesi gerekmektedir. Üretim süreçlerinde kullanılan malzemelerin maliyetleri ve stok değerlemeleri, matrahın doğru belirlenmesinde kritik faktörlerdir (Seyhan, 2020).

Sonuç olarak, vergi matrahının adil ve doğru bir şekilde belirlenmesi, hem mükelleflerin hem de devletin hakkını korur. Bu süreç, şeffaflık, adalet ve ekonomik verimlilik açısından hayati öneme sahiptir. Dolayısıyla, matrahın belirlenmesi, vergi sisteminin temel taşlarından biri olarak görülmelidir. Bu çalışma, vergi matrahının nasıl tespit edileceği ve bu süreçte karşılaşılan zorluklar hakkında derinlemesine bir bakış sunmayı amaçlamaktadır.

2.1. Miktar Esası (Spesifik Matrahlar)

Vergi matrahının belirlenmesi, vergi borcunun doğru bir şekilde hesaplanabilmesi ve devlet tarafından tahsil edilmesi sürecinin temel bir parçasıdır. Vergi konusu ile matrah arasında sıkça karışıklıklar yaşansa da, bu iki kavram birçok vergi türünde farklılık göstermektedir. Matrah, vergilendirilecek değer veya miktarı ifade ederken, vergi konusu, vergilendirilecek ekonomik faaliyet veya varlığı tanımlar. Matrahın doğru bir şekilde saptanması, vergilendirme sürecinin adil ve etkin işlemesini sağlar (Şenyüz, Yüce ve Gerçek, 2017)).

Matrahın belirlenmesi, bazı durumlarda teknik büyüklükler baz alınarak, bazı durumlarda ise ekonomik değerler üzerinden yapılır. Vergi matrahı, ya bir miktar (kantitatif) ya da bir değer (kualitatif) üzerinden hesaplanabilir. Miktar esasına dayanan vergilendirme, “miktar esası” veya “spesifik matrahlar” olarak adlandırılırken, değer esasına dayanan vergilendirme “değer esası” veya “ad valorem matrahlar” olarak tanımlanmaktadır (Seyhan, 2020).

Miktar esasında, vergilendirilecek nesnenin kantitatif özellikleri, yani hacim, ağırlık, sayı gibi ölçülebilir nicelikler dikkate alınır. Örnek vermek gerekirse, her kilogram şeker için belirlenen miktarda tüketim vergisi veya her bir televizyon için uygulanan gümrük vergisi miktar esasına göre hesaplanan vergilerdir (Kırbaş, 2006). Bu vergilendirme yöntemi, fiyat dalgalanmalarını yeterince yansıtamadığı için, özellikle katma değer veya gelir vergisi gibi daha karmaşık ekonomik değerlere dayalı vergilerde yetersiz kalabilir. Günümüzde vergi sistemlerinde miktar esasına dayalı vergi türlerinin sayısının azalması bu yetersizliklerden kaynaklanmaktadır.

Bazı özel durumlarda ise miktar esasının uygulanması daha uygundur. Örneğin, motorlu taşıtlar vergisi, aracın modeli, markası, motor hacmi gibi somut özelliklere dayanarak miktar esasına göre hesaplanır. Bu durum, özellikle ikinci el araç piyasasında belirginleşir; aynı model ve yılın araçları arasında bile kullanım durumlarına göre değer farklılıkları olabilir. Eğer motorlu taşıtlar vergisinde değer esası uygulansa, kullanım durumlarına göre farklılaşan araç değerleri adaletsiz vergilendirmelere yol açabilir (Şen ve Sağbaş, 2017).

Değer esasında ise vergilendirilecek nesnenin piyasa değeri veya ekonomik değeri üzerinden hesaplama yapılır. Bu yöntem, özellikle gayrimenkul vergilendirmesinde tercih edilir. Emlakın değeri, piyasa koşulları ve çeşitli ekonomik etmenler dikkate alınarak belirlenir ve bu değer üzerinden vergi hesaplaması yapılır.

Sonuç olarak, vergi matrahının belirlenmesi, hem teknik hem de ekonomik parametreler dikkate alınarak yapılan karmaşık bir süreçtir. Bu süreç, vergilendirme sistemlerinin temelinde yer alır ve vergi idaresinin adil, etkin ve ekonomik bir şekilde vergi toplamasını sağlar. Vergi matrahının doğru belirlenmesi, mükellefler için adaletli bir vergilendirme sağlarken, devletin gelir yönetimi açısından da kritik öneme sahiptir. Bu nedenle, vergi matrahının saptanması, vergi politikalarının ve uygulamalarının merkezinde yer almaktadır.

2.2. Değer Esası (Ad Valorem Matrahlar)

Vergi matrahının belirlenmesi, vergi yükünün hesaplanması ve devletin bu yükü tahsil edebilmesi için zorunlu bir süreçtir. Genellikle, vergi konusu ile matrah birbirinden farklıdır; matrah, vergilendirilecek ekonomik değerin veya miktarın belirlenmesi anlamına gelirken, vergi konusu ise vergilendirmeye tabi unsurları ifade eder. Matrahın doğru belirlenmesi, vergi sisteminin adil ve etkin işleyişinin bir göstergesidir.

Değer esası altında vergi, genellikle ekonomik bir miktar, fiyat veya bedel üzerinden hesaplanmaktadır. Bu tür vergilendirme, genellikle yüzde ya da binde gibi oranlar kullanılarak gerçekleştirilir. Örneğin, katma değer vergisi gibi yaygın bir vergi türünde, vergi matrahı genellikle satış tutarının %18’i olarak belirlenmektedir  (Seyhan, 2020).

Bugünün vergi sistemlerinde, gelir, servet ve harcamalar genellikle değer esasına göre vergilendirilmektedir. Ancak bazı özel durumlar, örneğin motorlu taşıtlar vergisi ve bazı gümrük tarifeleri gibi, miktar esasına dayanmaktadır. Değer esası ve miktar esası arasında çeşitli avantajlar ve dezavantajlar bulunmaktadır; ancak günümüzde ağırlıklı olarak değer esasına dayalı vergilendirme sistemleri tercih edilmektedir. Miktar esasının fiyat hareketlerini takip etmedeki yetersizliği, özellikle yüksek enflasyon dönemlerinde bu yöntemin uygunsuzluğunu ortaya koymaktadır (Kırbaş, 2006).

Değer esası, vergilendirmede adalet ilkesine daha uygun bir yaklaşım olarak kabul edilmektedir. Vergilendirme, temel olarak kamu hizmetlerinin finanse edilmesi için gerekli olan ekonomik kaynakların sağlanmasını amaçlar. Ancak modern devletlerin ortaya çıkışıyla vergilendirme, sadece mali amaçlarla sınırlı kalmayıp, sosyal ve ekonomik amaçlar gibi mali olmayan hedeflere de hizmet etmeye başlamıştır. Özellikle 1929 ekonomik krizinden sonra, vergiler gelirin yeniden dağıtılması, ekonomik istikrarın sağlanması ve ekonomik büyümenin teşvik edilmesi gibi amaçlar için de kullanılmaya başlanmıştır (Şen ve Sağbaş, 2017).

Vergilendirme, toplumsal eşitsizlikleri giderme çabası içinde en problemli alanlardan biri olarak kabul edilir. Adil bir vergi sistemi, vergilerin mükellefler arasında adaletli ve dengeli bir şekilde dağıtılmasını gerektirir. Vergi adaleti ilkesi, vergi yükünün mükellefler arasında adil bir şekilde paylaştırılmasını ifade eder ve maliye politikası açısından büyük öneme sahiptir (Akdoğan, 2023).

Değer esasında vergi, vergi yükünün ekonomik güçle orantılı olarak dağıtılmasını sağlayarak, mali güce göre vergilendirme ilkesine uygun bir yapı sunar. Örneğin, gelir vergisinde gelir miktarına göre artan oranlılık sistemi, daha yüksek gelire sahip olanların daha fazla vergi ödemesini sağlar. Bu, vergilendirmede adaletin sağlanmasına katkıda bulunur.

Katma değer vergisi özelinde, harcamalar üzerinden alınan vergilerde de değer esası, adil sonuçlar doğurur. Her ne kadar katma değer vergisinin bazı oranları tersine artan yapıda olsa da, genel olarak %1, %8 ve %18 gibi sabit oranlar uygulanarak, tüketim miktarı ne olursa olsun oransal bir tutarlılık sağlanmaktadır. Bu, vergilendirmede adalet ilkesine uygun bir yaklaşımı teşvik eder ve miktar esasına göre daha adil bir vergilendirme sağlar.

Sonuç olarak, değer esasına dayalı vergilendirme, mükellefler arasında daha adil bir vergi dağılımı sağlar ve ekonomik güçlerine göre vergilendirme ilkesini destekler. Bu yaklaşım, vergi sistemlerinin günümüzde daha sık tercih edilmesinin temel nedenlerinden biridir.

3. Matrah ve Vergi Oranı/Tarifesi

Vergi matrahı, vergilendirme sürecinde temel bir kavram olarak karşımıza çıkmaktadır. Matrah, vergi hesaplamalarında esas alınan değer veya miktarı ifade eder. Bu, verginin üzerinden hesaplanacağı ekonomik değeri veya miktarı belirler ve vergi yükümlülüğünün ne kadar olacağını tespit etmede kullanılır. Matrah, ya bir miktar ya da bir değer üzerinden belirlenebilir (Akçay ve Buluş, 2022).

Miktarın esas alındığı vergilendirme, genellikle “spesifik vergiler” olarak adlandırılır. Bu tür vergilerde, vergilendirilecek ürünün belirli bir ölçüsü (litre, kilogram, adet gibi) üzerinden vergi hesaplanır. Örneğin, benzinin litresi, alkollü içeceklerin alkol oranı veya tütün ürünlerindeki her bir dal veya paket bu tür vergilendirmeye örnek teşkil eder. Değerin esas alındığı vergi uygulamaları ise “ad valorem” vergiler olarak bilinir. Bu vergilendirme türünde, ürünün veya hizmetin piyasa değeri üzerinden bir oran hesaplanarak vergi alınır. Türkiye vergi sistemine bakıldığında, hem miktar esasına dayalı spesifik vergilerin hem de değer esasına dayalı ad valorem vergilerin kullanıldığı görülmektedir (Akdoğan, 2023).

Her iki vergi türü de vergi sisteminde önemli işlevlere sahiptir. Spesifik vergiler, belirli ürünlerin tüketimini doğrudan etkileyebilirken, ad valorem vergiler ekonomik değer üzerinden genel bir vergilendirme sağlar. Bu çeşitlilik, vergi sisteminin farklı ihtiyaç ve hedeflere uyum sağlamasına olanak tanır. Dolayısıyla, her iki tür matrah uygulaması da modern vergi sistemlerinin vazgeçilmez unsurları arasında yer almaktadır.

3.1. Dolaysız Vergilerde Matrah ve Vergi Oranı/Tarifesi

Türkiye’de uygulanan dolaysız vergiler, genelde mükelleflerin ödeme gücüne uygun olarak düzenlenmiş “ad valorem” vergiler şeklinde yapılandırılmıştır. Bu vergi türleri, vergilendirilecek değerin piyasa değeri üzerinden hesaplanmasını içerir ve böylece mükellefin ekonomik durumuna orantılı bir vergilendirme imkanı sunar (Akdoğan, 2023). Dolaysız vergiler arasında gelir vergisi, gerçek kişilerin kazançlarının vergilendirilmesinde temel bir örnek teşkil eder.

Gelir Vergisi Kanunu (GVK), gerçek kişilerin ödeyeceği gelir vergisinin nasıl hesaplanacağını belirler. GVK’de yer alan hükümlere göre, her bir gelir kalemi için ayrı ayrı matrahlar tespit edilir ve bu matrahlar toplanarak toplam gelir vergisi matrahı oluşturulur. Bu matrahtan çeşitli indirimler düşüldükten sonra, GVK’nin 103. maddesinde tanımlanan oranlar çerçevesinde vergi hesaplanır. Bu tarife, gelir miktarı arttıkça vergilendirme oranının da arttığı dilim usulüne dayanır. Böylece, düşük gelir gruplarına daha düşük oranlar uygulanırken, gelir arttıkça uygulanan vergi oranları da yükselir. Bu sistem, mükellefin ekonomik kapasitesine göre adil bir vergilendirme sağlamayı amaçlar (Akçay ve Buluş, 2022).

Kurumlar vergisi ise, şirketler ve diğer tüzel kişiliklerin kazançlarının vergilendirilmesi sürecini düzenler. Kurumlar vergisi yükümlülüğü, bir hesap dönemi içinde elde edilen safi kurum kazançlarının tespitiyle başlar. Kazançlar, kurumlar vergisi kanununun (KVK) 32. maddesinde belirtilen sabit bir oran kullanılarak vergilendirilir. Bu oran, değer olarak (ad valorem) hesaplanan matraha uygulanır ve böylece kurumların ödeyecekleri vergi miktarı belirlenir.

Bu vergilendirme yöntemleri, Türkiye’deki mali politikanın temel yapı taşlarından biridir ve ekonomik adaletin sağlanmasına yönelik önemli araçlar olarak kabul edilir. Gelir vergisinde uygulanan dilim usulü artan oranlı tarife, yüksek gelirlilere daha fazla vergi yükü getirirken, düşük gelirliler üzerindeki mali yükü hafifletir. Kurumlar vergisinde ise, şirketlerin kazançları üzerinden adil bir şekilde vergi alınması, şirketlerin ekonomik büyüklüklerine ve kazanç kapasitelerine göre vergilendirilmesini sağlar (Öner, 2014).

Bu vergilendirme sistemleri, devletin sosyal ve ekonomik politikalarını destekler niteliktedir. Gelirin yeniden dağıtımı, ekonomik istikrarın sağlanması ve sosyal adaletin teşvik edilmesi gibi amaçlar, bu vergi sistemleri aracılığıyla gerçekleştirilmektedir. Böylece, vergiler sadece devletin gelir ihtiyaçlarını karşılamakla kalmaz, aynı zamanda toplumsal refahın ve ekonomik dengenin sürdürülmesine de katkıda bulunur.

3.2. Dolaylı Vergilerde Matrah ve Vergi Oranı

KDV ve ÖTV gibi dolaylı vergi uygulamaları, Türkiye’deki vergi sistematiği içerisinde önemli bir yer tutmaktadır ve bu vergilerin matrahlarının tespiti konusunda farklı yaklaşımlar benimsenmiştir. Katma Değer Vergisi (KDV), mal veya hizmet alışverişlerinde uygulanan ve vergi matrahının geniş bir tanımını içeren bir vergi türüdür. KDV Kanunu’nun 20. maddesine göre, teslim ve hizmet işlemlerinde matrah, bu işlemler karşılığında alınan veya borçlanılan toplam değeri ifade eder. Bu değer, malı teslim alan veya hizmeti alan kişilerden, işlemler karşılığında nakit veya ayni olarak sağlanan tüm menfaat, hizmet ve değerlerin toplamını kapsar (Akçay ve Buluş, 2022).

KDV’nin hesaplanması, KDV Kanunu’nun 28. maddesine dayanarak, Cumhurbaşkanı tarafından belirlenen oranlar çerçevesinde gerçekleştirilir. Belirlenen oran, vergilendirilen işlem için sabit bir KDV oranı olarak uygulanır. Bu oranların uygulanması, mal veya hizmetin değerinin vergilendirilmesine imkân tanır ve bu süreçte vergi matrahı olarak belirlenen değer üzerinden hesaplanır.

Özel Tüketim Vergisi (ÖTV) ise, belirli tüketim malları üzerinden alınan ve farklı matrah tespit yöntemlerinin kullanıldığı bir vergi türüdür. ÖTV’ye tabi mallar, ÖTV Kanunu’na eklenmiş olan listelerde belirlenmiş ve bu listeler, malların hangi ölçülerle vergilendirileceğini gösterir. Örneğin, (I) sayılı listede yer alan akaryakıt ürünleri için matrah, ürünün kilogram, litre veya metreküp gibi ölçü birimleri üzerinden belirlenir. Alkollü içecekler için ise, içerdikleri alkol derecesi ve litre cinsinden ölçüm kullanılır. Tütün ürünleri de adet veya gram olarak ölçüldüğünde spesifik bir vergi matrahına tabi tutulur. Diğer yandan, ÖTV’ye tabi diğer mallar için matrah, genellikle KDV hariç değer üzerinden hesaplanan ad valorem bir matrahı temsil eder. Bu, vergilendirmede kullanılan değer esaslı bir yaklaşımdır ve malın piyasa değeri üzerinden ÖTV’nin hesaplanmasını sağlar. ÖTV oranları, malın türüne ve kategorisine bağlı olarak farklılık gösterir ve bu oranlar mal için belirlenen vergi yükünü ifade eder.

Bu iki vergi türünün uygulaması, Türkiye’deki dolaylı vergilendirme sisteminin çeşitliliğini ve karmaşıklığını göstermektedir. KDV, genelde mal ve hizmetlerin değeri üzerinden hesaplanırken, ÖTV malın niteliğine göre ya miktarına veya değerine göre farklı oranlarda uygulanabilir. Her iki vergi türü de devletin dolaylı vergi gelirlerinde önemli bir paya sahiptir ve bu vergiler tüketim üzerinden devlete kaynak sağlama amacı güder (Akçay ve Buluş, 2022).

KDV ve ÖTV’nin bu şekilde uygulanması, vergi yükünün adil bir şekilde dağıtılmasını ve ekonomik etkinliğin korunmasını hedefler. Vergilendirme sürecinde bu tür bir çeşitlilik, vergi idaresinin esneklik kazanmasına ve değişen ekonomik koşullara uyum sağlamasına olanak tanır. Ayrıca, bu sistem mükelleflere mal ve hizmetlerin gerçek maliyetlerini yansıtma ve vergi yükümlülüklerini daha doğru bir şekilde hesaplama şansı verir. Dolayısıyla, KDV ve ÖTV uygulamaları, Türkiye’nin vergi politikalarının temel taşlarından biri olarak kalmaya devam etmektedir.

Sonuç;

Vergi Matrahı bir hukuki bir “Terim” olmamakla birlikte vergi yazınında çokça kullanılan bir ifadedir. Vergi matrahı denildiğinde , ilgili bir verginin matrahı ifadesi , hukuksal bir terimdir.

Diğer yandan, Vergilendirme süreçlerinde matrahın tespiti, vergi sisteminin adalet ve etkinliğini doğrudan etkileyen bir faktördür. KDV ve ÖTV gibi dolaylı vergiler, Türkiye’nin vergi gelirlerinin önemli bir kısmını oluşturmakta ve bu vergilerin matrahları farklı şekillerde tespit edilmektedir. KDV uygulamasında, matrah genellikle mal veya hizmetin karşılığı olan bedel olarak belirlenirken, ÖTV matrahı ürünün cinsine göre değişkenlik göstermektedir.

Örneğin; KDV’de matrah, teslim edilen mal veya hizmetin değeri kadar olup, bu değer genellikle nakit, mal veya hizmet şeklinde ödeme olarak gerçekleşir. Bu sistem, vergi idaresine, işlemin tam değerinin vergilendirilmesi konusunda geniş bir yetki alanı sunar. Yine başka bir örnek ise; ÖTV’de ise matrah, listelerde belirtilen ölçütlere göre, spesifik veya ad valorem tarzında hesaplanabilir. Örneğin, akaryakıt ürünlerinde litre veya kilogram gibi ölçütler kullanılırken, alkollü içeceklerde alkol derecesi ve hacim esas alınır.

Bu çeşitlilik, mükelleflerin ekonomik gerçekliklerine daha uygun vergilendirme yapılmasını sağlar ve vergi yükünün adil bir şekilde dağıtılmasına olanak tanır. ÖTV ve KDV’nin farklı matrah tespit yöntemleri, tüketim paternleri ve mali kapasiteleri farklı olan mükelleflere yönelik adaletli bir yaklaşım sunar.

Sonuç olarak, GV, KDV, ÖTV gibi diğer vergi türlerinde uygulamalarının her birinin kendi içinde barındırdığı matrah tespit yöntemleri, Türkiye vergi sisteminin esnek ve dinamik yapısını ortaya koyar. Devletin bu vergiler aracılığıyla sağladığı gelirler, kamu hizmetlerinin finansmanında kritik bir role sahiptir. Vergi politikalarının ve uygulamalarının sürekli gözden geçirilmesi, ekonomik değişikliklere hızlı adaptasyonu ve mükellef haklarının korunması açısından büyük önem taşır. Dolayısıyla, vergi matrahı tespit süreçleri, vergi adaletini sağlama ve devletin kaynak ihtiyaçlarını etkin bir şekilde karşılama yolunda vazgeçilmez bir unsurdur.

Kaynakça

Akçay, M. B., & Buluş, G. C. (2022). Dolaylı Vergi Uygulamalarında Sapmalar ve Dolaylı Vergilerde Melezleşme Sorunu. Başkent Üniversitesi Ticari Bilimler Fakültesi Dergisi, 6(2), 96-122.

Akdoğan, A. (2023). Kamu Maliyesi. Ankara: Gazi Üniversitesi Yayınları.

Kırbaş S. (2006). Vergi Hukuku – Temel Kavramlar İlkeler ve Kurumlar, Ankara: Siyasal Kitabevi.

Öner, E. (2014). Vergi Hukuku, Ankara: Seçkin Yayıncılık.

Seyhan, M. (2020). Katma Değer Vergisinde Matrah. Doktora Tezi. Ankara: Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.

Şen, H. ve Sağbaş, İ. (2017). Vergi Teorisi ve Politikası, 2017: Barış Arıkan Yayınları.

Şenyüz, D., Yüce, M., ve Gerçek, A. (2017)Vergi Hukuku, 8. Baskı, Bursa: Ekin Kitabevi Yayınları.